Biała Synagoga

Sejny, Biała Synagoga סיינ

Historia gminy żydowskiej w Sejnach sięga końca XVIII w. Z tego okresu pochodzą najstarsze macewy (nagrobki) z kirkutu (cmentarza) sejneńskiego. Pierwsza drewniana synagoga, kryta gontem, zbudowana została w latach 80-tych XVIII w. Do jej powstania walnie przyczynił się przełożony sejneńskich dominikanów Wawrzyniec Bortkiewicz. „Ród Izraela”, jak pisał w swoim przewodniku z 1859 r. Aleksander Połujański, do tego stopnia był mu wdzięczny, że „ustanowił w synagodze codzienne modły za Bortkiewicza, które dotąd, bez względu, że synagoga podstarzała, i ku upadkowi się nachyla, odprawiać się mają”. W roku 1885 rabin Mojżesz Becalel Luria rozpoczął budowę murowanej, istniejącej do dzisiaj bożnicy. Następcą rabina Lurii był filozof religijny Mojżesz Icchak Awigdor, założyciel jesziwy (szkoła talmudyczna) o ludowo-rewolucyjnym charakterze, która cieszyła się sławą wśród maskilów (zwolenników oświecenia żydowskiego). Dzięki niej Sejny stały się jednym z najważniejszych centrów haskali (oświecenia) na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednym z uczniów sejneńskiej uczelni był Morris Rozenfeld, poeta urodzony w 1862 r. w pobliskiej wsi Boksze, w rodzinie żydowskiego rybaka. W Sejnach istniało również gimnazjum hebrajskie założone przez pisarza Tuwie Pinkasa Szapiro – jedna z pierwszych szkół żydowskich o świeckim charakterze.

Według danych ostatniego przedwojennego spisu powszechnego z 1931 roku Sejny zamieszkiwało 819 Żydów, którzy stanowili 24 % wszystkich mieszkańców miasta. Trudnili się głównie handlem płodami rolnymi i leśnymi oraz rzemiosłem. Po zbudowaniu Kanału Augustowskiego wielu zatrudniło się jako robotnicy leśni przy transporcie i obróbce drewna.

Architektonicznie wnętrze synagogi jest połączeniem gotyckiej sześciopolówki z barokowym rozwiązaniem centralnym, co podkreśla rozmieszczenie czterech filarów. Synagoga jest trzynawowa. W ścianie wschodniej znajduje się wnęka po aron ha-kodesz – szafce torowej. Nie zachowały się polichromie, babiniec oraz bima, która znajdowała się w nawie środkowej między czterema filarami. W okresie okupacji budynek synagogi służył Niemcom jako remiza strażacka. Po wojnie mieścił się tu magazyn nawozów sztucznych i zajezdnia taboru gospodarki komunalnej. Remont synagogi rozpoczął się w roku 1978 i trwał do 1987 roku.

Sejneńszczyzna jest regionem zamieszkałym przez mniejszości narodowe, miejscem dialogu różnych tradycji i religii. Tej tematyce w szczególności poświęcony jest program działalności Ośrodka "Pogranicze – sztuk, kultur, narodów", który obecnie jest gospodarzem Białej Synagogi. Budynek stał się „agorą spotkania”. Każdego roku odbywają się tu Zaduszki kultywujące pamięć o Zagładzie i o wszystkich mieszkańcach tego pogranicza, koncertuje tu Sejneńska Orkiestra Klezmerska, dzieci i młodzież opowiadają historie dawnych mieszkańców miasteczka w spektaklu „Kroniki sejneńskie”.

Na kirkucie w Sejnach postawiony został „kamień pamięci” poświęcony sejneńskim Żydom. Pomnik powstał dzięki inicjatywie mieszkańców Sejn, a w szczególności dzięki Maksowi Furmańskiemu, kantorowi i rabinowi, który powrócił do swojego rodzinnego miasta po sześćdziesięciu latach. W rodzinie, która mieszkała na Sejneńszczyźnie od kilku stuleci, był jedynym Ocalonym.