Irena Veisaitė - Człowiek Pogranicza 2019

„Pogranicze” od dwudziestu już lat przyznaje tytuł Człowieka Pogranicza, pragnąc nagrodzić i spopularyzować dzieło współczesnych „budowniczych mostów”. Dotychczas tytuł ten otrzymali Jerzy Ficowski, Tomas Venclova, Arvo Pärt, Bohdan Osadczuk i Claudio Magris. Z wielką radością mam zaszczyt ogłosić, że w jubileuszowym 2019 roku tytuł Człowieka Pogranicza otrzymuje Irena Veisaitė – nasza mistrzyni z Wilna, której ścieżka praktykowania etosu pogranicza, życiowa postawa i twórczość stanowią dla nas inspirację, wsparcie w chwilach zwątpienia i najważniejszy punkt odniesienia.

Irena Veisaitė swoje życie poświęciła krytyce teatralnej, nauczaniu zarówno studentów jak i nauczycieli oraz budowaniu społeczeństwa obywatelskiego w niepodległej Litwie i Europie Środkowowschodniej. Z piekła XX wieku wyszła twarzą ku przyszłości, z pragnieniem naprawiania świata. Przez wiele lat prowadziła Fundację Otwartego Społeczeństwa w Wilnie, a także Centrum Kultury Tomasa Manna w Nidzie. Jej odwaga intelektualna i zaangażowanie w życie publiczne sprawiły, że w Litwie i Europie stała się prawdziwym autorytetem moralnym.

Droga, w której odnalazła sens i cel działania, to droga Nauczycielki, traktującej życie samo jako sztukę. Z każdym kolejnym, dokonanym przez nią małym, zwielokrotnianym przez uczniów, krokiem na przód, uwiarygodnia się i nabiera mocy jej życiowe motto: „Przebaczyć i tworzyć przyszłość to powinność żywych”. Irena Veisaitė, Człowiek Pogranicza!

W imieniu Fundacji Pogranicze i Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”
Krzysztof Czyżewski

Irena Veisaitė urodziła się 9 stycznia 1928 roku w Kownie, w rodzinie zamożnych urzędników. W latach 1934-1941 uczęszczała do Gimnazjum im. Szolema Alejchema w Kownie. Krótko po wybuchu II wojny światowej straciła matkę i trafiła do kowieńskiego getta. Pod koniec 1943 roku przyjaciele rodziców - Juozas i Ona Strimaitisowie - odnaleźli ją w getcie, zdobyli dla niej dokumenty Ireny Treigytė, córki dyrektora gimnazjum w Mariampolu Feliksasa Treigysa, i namówili do ucieczki. Do lipca 1944 roku mieszkała w Wilnie jako Irena Treigytė. Zaopiekowali się nią tam chirurg Pranas Bagdonavičius, Marija Meškauskienė, a Stefanija Paliulytė-Ladigienė, wdowa po generale Kazysie Ladidze, która sama miała sześcioro dzieci, stała się dla mnie niej drugą matką. Wielu ludzi, którzy pomagali Irenie Veisaitė, ryzykowało życie, jak chociażby Marcelė Kubiliūtė i doktor Izidoriusa Rudaitis, ówczesny dyrektor żłobka przy ul. Subačiusa, który dał jej pracę i uratował niejedno żydowskie dziecko.

W czasie drugiej okupacji sowieckiej rozpoczęła naukę w Gimnazjum im. Salomėji Nėris, które ukończyła ze złotym medalem w roku 1947. W tym samym roku wstąpiła na Uniwersytet Wileński i zaczęła studia lituanistyczne na Wydziale Filologicznym. Rok później przeniosła się na Uniwersytet im. M. Łomonosowa w Moskwie, na kierunek germanistyka, który ukończyła w 1953 roku. W latach 1953–1997 wykładała literaturę Europy Zachodniej, literaturę niemiecką oraz historię teatru XX wieku na Uniwersytecie Pedagogicznym w Wilnie. W 1963 roku obroniła pracę doktorską na Uniwersytecie Leningradzkim. W 1965 roku uzyskała tytuł docenta, a w 1999 – profesora honorowego wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego.

Od 1964 roku działała także jako krytyk teatralny. Opublikowała ponad 200 artykułów w prasie litewskiej i w innych republikach radzieckich, była współautorką podręczników szkolnych i redaktorką kilkunastu książek.

W 1990 roku, po odzyskaniu przez Litwę niepodległości, razem z profesorem Česlovasem Kudabą, założyli Open Lithuania Foundation (Atviros Lietuvos Fondas). Do 1993 roku pełniła funkcję wiceprzewodniczącej zarządu fundacji, a od 1993 do czerwca 2000 roku – jego przewodniczącej. Była członkinią wielu międzynarodowych zarządów i rad Open Society Institute (OSI) w Budapeszcie (Rady ds. Kultury i Sztuki OSI, Rady ds. Programów Edukacyjnych i Kulturalnych OSI), rady United World Colleges (Towarzystwa Szkół Zjednoczonego Świata), zarządu Litewskiego Komitetu ds. UNESCO, Młodzieżowego Centrum Pomocy Psychologicznej, pełniła funkcję rzecznika praw obywatelskich OSI, była członkinią Rady ds. Sztuki Ministerstwa Kultury Republiki Litewskiej, rady inicjatywy Wilno – Stolica Kultury 2009, przewodniczącą Litewskiego Komitetu Narodowego Towarzystwa Szkół Zjednoczonego Świata (United World Colleges), członkinią rady Centrum Kultury im. Tomasza Manna, komisji ds. nagród narodowych, komisji ds. odznaczeń państwowych i in.

Odznaczenia:
- 1995 - Krzyż IV klasy Orderu Wielkiego Księcia Giedymina
- 2006 - Medal Barbary Radziwiłłówny
- 2008 - Krzyż Honorowy Ministerstwa Oświaty i Nauki Republiki Litewskiej za wieloletnią pracę, zaangażowanie i zasługi na rzecz litewskiej oświaty i nauki
- 2012 - Medal Goethego, przyznawany przez Instytut Goethego w Weimarze, za całokształt działalności na rzecz niemiecko-litewskiej wymiany kulturalnej oraz za odwagę cywilną
- 2012 - odznaczenie Ministerstwa Kultury „Nieś swoje światło i nie przestawaj wierzyć” za pracę na rzecz dialogu społecznego, zgodnego współdziałania religii i narodów, kształtowania postaw obywatelskich i pielęgnowania wartości humanistycznych
- 2015 - Nagroda Rządu Republiki Litewskiej za działalność na rzecz kultury i sztuki
- 2018 - Krzyż Wielki Komandorski Orderu Republiki Litewskiej „Za Zasługi dla Litwy”

- 2020 - Wielki Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec

W 2002 roku Fundacja Sugihary „Diplomats for life” nominowała, a w 2003 roku przyznała Irenie Veisaitė tytuł Człowieka Tolerancji.

tłum. Joanna Tabor