W swojej świetnej książce „Rekonstrukcja narodów” Timothy Snyder wychodzi od zauważenia pewnego paradoksu końcówki lat 90. ubiegłego stulecia. Oto w roku 1999 Pakt Północnoatlantycki jednocześnie – jak pisze – przyjmował w swe szeregi Polskę i bombardował Jugosławię. Jak to się stało, pyta Snyder, że północno-wschodnia Europa, obejmująca Polskę, Ukrainę, Litwę i nawet Białoruś pozostała stabilna, a południowo-wschodnia, z Serbią, Bośnią, Macedonią i Czarnogórą – rozpadła się i to w sposób przerażający? Snyder próbuje odpowiedzieć na to skomplikowane pytanie, odtwarzając rozwój i przekształcanie się idei narodowych, ukazując racjonalne i nieracjonalne przyczyny podejmowania czystek etnicznych, jak również analizując warunki konieczne do zawarcia trwałego pokoju między historycznie zwaśnionymi narodami. Snyder przypomina też, że stworzona w XVI wieku Rzeczyspospolita Obojga Narodów była największym krajem nowożytnej Europy, potrafiącym, przynajmniej przez pewien czas, umiejętnie łączyć tradycje: katolicką, prawosławną i protestancką. Na pewno jednak tym, co interesuje historyka z Yale jest bardziej współczesność niż przeszłość sama w sobie.
To dziś, zdaje się mówić Timothy Snyder, jesteśmy świadkami najbardziej spektakularnych zwycięstw lub porażek idei politycznych, mogących zniszczyć bądź wynieść te europejskie narody, które do swoich europejskich korzeni wracają. Cenna jest w tej pracy stała czujność badacza, który nie zapomina, że historycy bywają także twórcami szkodliwych mitów. Ta wersja historii, jaką odtwarza i poniekąd kreuje w „Rekonstrukcji narodów” Snyder jedt jednak mitem dobrym, korzystnym, wartym przyswojenia i przemyślenia. To wersja świadcząca między innymi o tym, że nastał koniec spisywania historii z pobudek wyłącznie patriotycznych. Snyder, jeżeli tak można powiedzieć, jest w swojej pracy patriotą nie jednej wyłącznie nacji, lecz czterech: polskiej, ukraińskiej, litewskiej i białoruskiej. I to jest dodatkowa w tej książce lekcja nowoczesnej europejskości. (h.w.)
„Studium” pismo o nowej literaturze, 3-4/2007
Timothy Snyder, Rekonstrukcja narodów, Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś 1596-1999, przeł. Magda Pietrzak-Merta, Wydawnictwo Pogranicze, Sejny 2006.
