Opis stanu istniejącego. Relikty przeszłości
Park
Teren otaczający budynek dworu, o powierzchni 5,5 ha, został wpisany do Rejestru Zabytków jako pozostałości parku podworskiego. Poza granicami bezpośredniej ochrony konserwatorskiej znajdują się czytelne jeszcze elementy pierwotnego zagospodarowania terenu (ślady stawów, szpalery drzew tworzące aleję północno-południową). Łącznie obszar o powierzchni około 10 ha tworzy naturalnie ukształtowany zespół kulturowo-przyrodniczy, zamknięty brzegiem jeziora od wschodu, drogą Ogrodniki–Dusznica od zachodu i ścianą lasu od północy.
Park – obszar dawnego zespołu dworskiego, jest zaniedbany. Po wojnie nie były prowadzone tu żadne prace konserwatorskie. Czytelny jest częściowo układ dróg i alej, ślady kilku stawów, zachowane dwa budynki: dworu
i ptasznika – suszarni siana, fundamenty lub pozostałości fundamentów wskazujących na lokalizację budynków gospodarczych. Inwentaryzacja zieleni wskazała kilka drzew o dużej wartości przyrodniczej. Nie ma śladów podjazdu przed dworem, nieczytelna jest część pełniąca przed wojną funkcję ogrodu ozdobnego przy budynku dworu, zachowane są niewielkie fragmenty nawierzchni brukowych, brzeg jeziora jest niezagospodarowany. Teren, na którym stały budynki mieszkalne służby, stanowi odrębną działkę z po-wojennym budynkiem tzw. rybakówki, i znajduje się poza obszarem objętym programem rewaloryzacji.
Budynek dworu
Parterowy, częściowo podpiwniczony, nakryty dwuspadowym dachem z naczółkami. Piwnice murowane, kamienno-ceglane, sklepione, zajmują około 50% powierzchni rzutu. Fundamenty wtórne, żelbetowe, wylewane w szalunkach. Ściany zewnętrzne z bali modrzewiowych ciosanych siekierą, konstrukcja wieńcowa, z zewnątrz szalowane, wewnątrz tynkowane na płytach wiórowo-cementowych. Ściany wewnętrzne murowane z cegły silikatowej, tynkowane. Układ trzytraktowy. Wnętrze podzielone na trzy mieszkania. Siedem kominów, podłoga drewniana na legarach, okna ościeżnicowe, pełne wyposażenie instalacyjne. Strop belkowy, więźba dachowa drewniana, dach kryty wiórem sosnowym i osikowym, poddasze nieużytkowe. Od frontu ganek pozbawiony detalu: prosta, drewniana konstrukcja wsparta na 10 słupkach. Od wschodu drewniana, prosta weranda. Wejście do piwnic z wnętrza żelbetowymi, prefabrykowanymi schodami, drewniane schody na poddasze. Stan techniczny piwnic, fundamentów i ścian przyziemia dobry, stropu i dachu zły. Budynek zdewastowany, instalacje uszkodzone, w większej części niezamieszkały od kilku lat. Pokrycie dachowe nieszczelne, prowizorycznie nakryte papą, ganki uszkodzone. Budynek wpisany jest do Rejestru Zabytków.
Pozostałości budynku dawnej oficyny
W sąsiedztwie podjazdu dworu pozostałości kamiennych fundamentów, ze śladami zaprawy wapiennej, wysokości 30–90 cm nad poziomem terenu, pozwalające na określenie wielkości rzutu budynku. Nie stwierdzono śladów podpiwniczenia. Nie przeprowadzono badań architektonicznych. Nieznany poziom posadowienia fundamentów.
Budynek dawnego ptasznika – suszarni siana
Dwukondygnacyjny (usytuowany na skarpie, podpiwniczenie od strony południowej stanowi przyziemie – kondygnację wysokości około 180 cm), murowany z kamienia i cegły. Strop międzykondygnacyjny belkowy, strop i więźba dachowa drewniane, dach dwuspadowy, kryty eternitem. Brak posadzki w piwnicy, pozostałości podłogi drewnianej na belkach stropu międzykondygnacyjnego. Od strony północnej dobudowane w latach sześć-dziesiątych drewniane szopy. Budynek wyposażony w instalację elektryczną. Stan techniczny zły.
Ślady przeszłości. Archiwalia
Archiwum rodzinne Krasnogrudy po wojnie znalazło się w posiadaniu Andrzeja Miłosza. W latach siedemdziesiątych zostało skradzione i do dziś odnaleziono zaledwie pojedyncze dokumenty. W suwalskim archiwum znajduje się jeden zbiór akt sądowych Krasnogrudy, zawierający dokumenty datowane od pierwszej połowy XIX w. Zachowały się dwa cenne dokumenty pozwalające na próbę rekonstrukcji założenia dworskiego w połowie XIX w.: szczegółowe opisy inwentarzowe wszystkich budynków i elementów zagospodarowania majątku Krasnogruda, wykonane w 1854 r. (w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach) i w 1858 r. (w zbiorach Ośrodka Pogranicze, przekazane przez Andrzeja Miłosza). Na ich podstawie można odtworzyć układ przestrzenny wnętrz dworu oraz liczbę i gabaryty budynków gospodarczych i mieszkalnych. Niestety, brak rysunków, a szczególnie map z tego okresu uniemożliwia ich precyzyjną lokalizację. Problematyczna jest również rzetelność sporządzonych inwentarzy: występujących w nich rozbieżności nie tłumaczy czteroletni zaledwie okres dzielący daty ich wykonania. Skala dostępnych map z XIX w. nie obejmuje pojedynczych budynków. Zachowane materiały geodezyjne z pierwszych lat powojennych (brak map z okresu międzywojennego) są całkowicie niewiarygodne.
Ikonografia
W zbiorach Andrzeja Miłosza znajdowało się kilka zaledwie zdjęć, na których tłem dla fotografowanych osób są budynki zespołu dworskiego (większość zamieszczono w „Jaćwieży” nr 14), w książce Andrzeja Zawady Miłosz z serii „A to Polska właśnie” zamieszczone jest zdjęcie wnętrza salonu. Jest to cała dostępna ikonografia okresu międzywojennego, której uzupełnieniem może być jeszcze wzmianka w przewodniku Orłowicza z 1937 r.*
Z okresu powojennego, do czasu przebudowy dworu i rozebrania oficyny, zachowanych jest kilka zdjęć oraz odręczne, szkicowe plany dworu i oficyny wykonane w 1959 r. przez konserwatora zabytków, Gerarda Putkowskiego (w zbiorach Służby Ochrony Zabytków w Suwałkach). Plany te zawierają jednak błędy podważające ich wiarygodność. Dotarto również do dwóch zdjęć wykonanych w latach pięćdziesiątych przez Tadeusza Smagacza z Suwałk.
Nie zachowała się żadna dokumentacja prac „remontowych” wykonanych przez Nadleśnictwo Pomorze w latach sześćdziesiątych–osiemdziesiątych XX w., w wyniku których rozebrano oficynę i całkowicie przebudowano dwór.
Pamięć
Wobec tak ubogiej ikonografii, tym cenniejsze wydawały się bezpośrednie relacje osób pamiętających Krasnogrudę, lat trzydziestych XX w. Dwór w Krasnogrudzie był opisywany w wierszach Czesława Miłosza pochodzących z lat młodości, w których spędzał w nim wakacje. Andrzej Miłosz kilkakrotnie wspominał swoje pobyty w Krasnogrudzie: podczas inwentaryzowania budynku w 2003 r. szukaliśmy, przez niego opisywanej, a w rzeczywistości nieistniejącej, drugiej kondygnacji piwnic. Na naszą prośbę swój opis zapamiętanej Krasnogrudy przesłał Czesław Miłosz. Obie te relacje próbowaliśmy zweryfikować podczas przeprowadzonego rekonesansu badawczo-architektonicznego. Obie pokazały, jak pamięć może być zawodna w wypadku osób, które w Krasnogrudzie bywały sporadycznie.
W okolicy mieszkają jeszcze osoby, które zapamiętały Krasnogrudę z czasów zamieszkiwania w niej ostatnich właścicieli. Podczas prac inwentaryzacyjnych prowadzonych w 2003 r. gościliśmy panią Wyżlańską z Krasnogrudy, która w latach trzydziestych XX w. pracowała jako pokojówka w prowadzonym w Krasnogrudzie pensjonacie. Z zapisanej relacji poznaliśmy szczegóły życia we dworze w latach trzydziestych, dowiedzieliśmy się, kto mieszkał w pokojach południowych, jakie było przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń piwnicznych (i że nie było drugiej kondygnacji piwnic) i w których miejscach na terenie założenia znajdowały się poszczególne budynki gospodarcze: stodoły, czworaki, wozownie, stajnie, wołownie – po wojnie przeniesione na teren okolicznych gospodarstw, gdzie do dziś można znaleźć ich pozostałości.
Analiza materiałów źródłowych. Rekonstrukcja elementów założenia
Park – zespół dworski
Oba XIX-wieczne inwentarze szczegółowo opisują wszystkie istniejące
w tym czasie budowle zespołu dworskiego, materiał, z którego były zbudowane, wewnętrzny układ przestrzenny i wymiary (w 1854 r. w arszynach, w 1858 r. w łokciach warszawskich). Brak jedynie map pozwalających na szczegółową lokalizację budynków w przestrzeni założenia. Wiemy więc, że na terenie Krasnogrudy, poza budynkiem dworu, znajdowały się trzy budynki mieszkalne: oficyna mieszcząca mieszkanie i kancelarię wójta, oficyna, w której znajdowała się kuchnia (we dworze nie było kuchni) oraz oficyna mieszcząca pokój gościnny i wędzarnię. Z budynków gospodarczych wymienione i opisane są: stajnia z wozownią, stodoła, spichlerz, gorzelnia (browar?), trzy obory, chlewy, suszarnia lnu, lodownia, ptasznik, maneż i dwa wychodki nazwane „appartamentami sekretnemi”, przy dworze i przy jednej z oficyn. Wszystkie budynki, z wyjątkiem ptasznika, były drewniane na kamiennych fundamentach, dwór i jedna z oficyn kryte gontem, dwie oficyny kryte deskami (tarcicami), a pozostałe budynki – słomą.
Zachowany do lat czterdziestych XX w. układ przestrzenny założenia dworskiego powstał w drugiej połowie XIX w., o czym świadczy brak w inwentarzach wzmianki o istniejących w XX w. elementach, takich jak: podjazd, aleje, czy stawy (podczas, gdy wymieniono wszystkie płoty, rowy i ogrody warzywne) oraz, współcześnie wykonana, szczegółowa inwentaryzacja zieleni z określeniem wieku drzew.
Dzisiejsze określenie terenu założenia mianem parku dworskiego jest z pewnością przesadne. Jego większa część nie miała charakteru parku ozdobnego, niemal na całym terenie były rozrzucone budynki gospodarcze, a szpalery drzew tworzące aleje wyznaczały ciągi komunikacyjne do poszczególnych obiektów. Jedna z dwóch alej wschodnio-zachodnich (prawdopodobnie północna – obsadzona drzewami) pełniła rolę reprezentacyjnego podjazdu przed budynek dworu, lecz o jej zasadniczym charakterze utylitarnym świadczy lokalizacja przy niej wołowni (niemal na osi dworu) i stodół (stajni?) na jej zamknięciu. Analiza zachowanych elementów przestrzennych nie wskazuje na planowanie parku typu geometrycznego, nawiązującego do popularnych jeszcze w XIX w. wzorów barokowych, ani aktualnych w tym czasie tendencji tworzenia ogrodów krajobrazowych bądź romantycznych. Brak wzmianek o typowo ogrodowych budowlach: altanach, herbaciarniach etc. Jedynie znany ze zdjęcia podjazd pełnił funkcję reprezentacyjną, podkreśloną okrągłym (owalnym?) trawnikiem z elementem rzeźbiarskim. Ozdobna część ogrodu była położona (według relacji) pomiędzy dworem a brzegiem jeziora, na wschód od dworu i prawdopodobnie rozciągała się wzdłuż brzegu jeziora. Na północ od alei kasztanowej były w latach trzydziestych usytuowane domki kempingowe dla letników. Oficyna dworska przy podjeździe również mieściła wyłącznie pokoje gościnne. Teren na północ, zachód i południe od dworu był zabudowany nieregularnie rozrzuconymi budynkami gospodarczymi. Były tam również zlokalizowane ogrody warzywne, sad i pasieka. Na terenie dzisiejszej rybakówki stały drewniane budynki mieszkalne (czworaki) dla służby. Wszystkie budynki (z wyjątkiem murowanego ptasznika – suszarni siana) zostały rozebrane i przekazane okolicznym mieszkańcom w latach pięćdziesiątych. Zachowane resztki fundamentów i przekazy mieszkańców pozwalają na zrekonstruowanie układu przestrzennego założenia z lat trzydziestych XX w.
Dwór
Zasadnicza bryła dworu, zachowana do 1967 r. (pierwsza przebudowa) nie uległa zmianie przynajmniej od pierwszej połowy XIX w. Nie ma przekazów pozwalających na jednoznaczne datowanie tej fazy rozwoju budowli. Inwentarze z połowy XIX w. nie wspominają o wieku opisywanej budowli ani, tym samym, nie sugerują, że dwór był zbudowany w ostatnich latach pierwszej połowy XIX w. Bardzo szczegółowy opis z 1858 r. podaje wymiary zewnętrzne (40 x 21 łokci warszawskich) i opis wszystkich pomieszczeń wraz z liczbą i wielkością drzwi i okien. Na tej podstawie można sądzić, że układ przestrzenny wnętrz (dwa nierówne trakty, usytuowanie kominów) oraz rozmieszczenie i liczba otworów okiennych i drzwiowych, w przeciągu tych stu lat nie zmieniły się w sposób znaczący. Sień główna w XIX w. była pomniejszona o przedpokój salonu. Zmieniał się podział i funkcja traktu południowego (pokoi w amfiladzie). Bez szczegółowych badań sklepień piwnic, wymagających skucia cementowych tynków, nie udało się ustalić miejsca, w którym znajdować się miały schody prowadzące wprost do piwnicy.
Nieco różnic wynikających z analizy obu XIX-wiecznych opisów wynika bądź z niestarannego przeprowadzenia inwentaryzacji, bądź ze zmian wprowadzonych w ciągu czterech lat dzielących oba opisy. W opisie z 1854 r. nie ma wzmianki o schodach do piwnicy, zamieniono również położenie salonu i jadalni względem sieni (przypuszczalnie jest to pomyłka opisującego dwór w 1858 r.). Oba opisy nie pozwalają na szczegółowe usytuowanie pomocniczych pomieszczeń na osi wejścia, od strony ogrodu. Opis z lat trzydziestych i szkice inwentaryzacyjne z lat pięćdziesiątych pozwalają przypuszczać, że w XX w. zasadniczy układ pomieszczeń nie uległ zatarciu.
Ganek wejściowy, w XIX w. opisywany jako czterokolumnowy, był wsparty na dziesięciu drewnianych, klasycystycznych kolumnach. Weranda wschodnia pojawia się już w opisie z 1858 r., z wyjściem z salonu. Jej forma jest nieznana, na zdjęciach powojennych ma formę zbliżoną do obecnej.
W elewacji południowej jest opisywana w XIX w. „sionka” wsparta na czterech murowanych słupach lub ( w drugim opisie) ganek z drewnianymi schodami do ogrodu, prawdopodobnie w pobliżu osi budynku. Do lat sześćdziesiątych przetrwała murowana przybudówka, ułożona niesymetrycznie w stosunku do osi elewacji południowej, mieszcząca w poziomie parteru pokój mieszkalny (bibliotekę według niektórych relacji) i schody w dół, oraz pokój w poziomie piwnic, również mieszkalny (letni?).
Piwnice, z wyjątkiem nieustalonego zejścia z parteru, są zachowane. Podniesienie terenu wokół budynku spowodowało likwidację dwóch wejść bezpośrednio z poziomu przyległego terenu, istniejących do lat sześćdziesiątych, i – poprzez wyburzenie części sklepienia – wykonanie zejścia ze współcześnie utworzonej sieni. Do wojny piwnice wewnętrzne służyły do przechowywania ziemniaków, zboża i miodu, a część piwnic w narożniku południowo-zachodnim służyła jako kuchnia dla dworu.
Nie znaleziono śladów innych piwnic. Z analizy rzutu wynika prawdopodobieństwo, że pierwszy dwór, posadowiony na piwnicach, był mniejszy i miał inny układ przestrzenny parteru, a piwnice zostały zaadaptowane przy rozbudowie (druga połowa XVIII w. – pierwsza połowa XIX w.?).
Przeprowadzone remonty w latach 1967–1986 doprowadziły do całkowitej rozbiórki dachów, południowej przybudówki i ścian zewnętrznych. Wykonano nowe, żelbetowe fundamenty, zachowując pierwotny obrys budynku i nie uszkadzając piwnic (z wyjątkiem otynkowania ścian i sklepień tynkami cementowymi). Na nowych fundamentach wzniesiono powtórnie ściany zewnętrzne z materiału rozbiórkowego, utrzymując w 80% układ istniejących otworów i w 100% zewnętrzny wymiar budynku oraz położenie i wielkość okien, prawdopodobnie używając oryginalnego materiału przywróconego na swoje miejsce. Zmianie uległy otwory przy wejściu głównym, wyjście w elewacji wschodniej, możliwe że również część otworów w elewacji południowej (brak przejścia do przybudówki).
W odkrywkach stwierdzono, że większość materiału stanowią bale modrzewiowe ciosane siekierą, z nielicznymi uzupełnieniami sosną tartaczną.
Węgły są zachowane, co sugeruje zaskakująco wierne odtworzenie ścian zewnętrznych. We wnętrzach wykonano nowe słupki pod legary i nowe podłogi, wybudowano ściany wewnętrzne i kominy z cegły silikatowej, całkowicie zmieniając układ wnętrz. Wykonano nowe stropy i nową więźbę dachową, której kształt w przybliżeniu (zmniejszono kąt spadku połaci) odtwarzał formę dachu pierwotnego. Nowy ganek, powtarzając gabaryty pierwotnego, został pozbawiony całkowicie detalu, podobnie weranda w ścianie wschodniej. Zewnętrzne tynki na dranicach zastąpiono drewnianym szalunkiem, tynki wewnętrzne wykonano na docieplających płytach wiórowo-cementowych, a dach pokryto wiórem sosnowym (pierwotnie gont).
Konkludując – budynek dworu jest autentyczny w poziomie piwnic (mimo uszkodzenia sklepień i podniesienia poziomu terenu oraz wylania nowych fundamentów). Istniejące nadziemie w 100% jest imitacją budynku dworu datowaną na lata 1967–1986, do budowy której wykorzystano prawdopodobnie autentyczny materiał ścian zewnętrznych.
Oficyna
Zachowana ikonografia (dwa zdjęcia), rzut (szkic) budynku z 1959 r. i zachowany zarys fundamentów pozwalają na odtworzenie bryły i wewnętrznych podziałów budynku. Budynek dawnej oficyny był parterowy, niepodpiwniczony, z nieużytkowym(?) poddaszem. Zbudowano go w konstrukcji drewnianej, szkieletowej (parter – wieńcowej?). We wnętrzach budynek dwutraktowy, z dwoma wejściami. Funkcjonalnie, w latach trzydziestych stanowił zaplecze noclegowe pensjonatu (pokoje gościnne) w okresie letnim. Nie był użytkowany poza sezonem. Zbieżność wymiarów zewnętrznych pozwala identyfikować ten budynek z jedną z opisywanych w połowie XIX w. oficyn (oficyna z pokojem gościnnym), lecz układ pomieszczeń i usytuowanie wejścia sugerują gruntowną przebudowę lub późniejszą budowę na istniejących fundamentach, prawdopodobnie w drugiej połowie XIX w.
Budynek ptasznika – suszarni siana
Przedwojenna funkcja budynku (suszarnia siana) została określona na podstawie przekazów mieszkańców. Zachowane zdjęcie z lat sześćdziesiątych pokazuje budynek z wejściem od strony północnej, do poziomu piwnic – przyziemia ze skarpy od strony zachodniej. Dwuspadowy dach był zwieńczony drewnianą, czworoboczną wieżyczką, prawdopodobnie zwiększającą ruch powietrza wewnątrz. Z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że jest to budynek opisywany w obu XIX-wiecznych inwentarzach jako ptasznik (lub ptaszniki), którego piwnica służyła jako lodownia lub skład drewna. Był to jedyny budynek murowany w Krasnogrudzie do lat sześćdziesiątych XX w., niesłusznie w opracowaniach konserwatorskich datowany na okres powojenny. Byłby więc to najstarszy zachowany obiekt założenia, a analiza sposobu wznoszenia i użytych zapraw pozwoli na ewentualne współdatowanie z piwnicami dworu.
Uzasadnienie przyjętych rozwiązań w kontekście teorii konserwatorskich
Park – zespół podworski
Na obecnym etapie zakłada się restytucję przestrzeni w bezpośrednim sąsiedztwie dworu w nawiązaniu do stanu z lat trzydziestych XX w.: odtworzenie w pierwotnych gabarytach bryły dawnej oficyny, rekonstrukcję głównego korpusu dworu i detali wystroju, przywrócenie pierwotnych poziomów terenu wokół dworu, rekonstrukcję dachu dawnego ptasznika
– suszarni siana sąsiadującej z dworem, odtworzenie przestrzeni podjazdu, oczyszczenie i zagospodarowanie skarpy od strony jeziora dla odsłonięcia bryły dworu w widoku od jeziora. Dalsze prace będą prowadzone na podstawie oddzielnego projektu rewaloryzacji parku – zespołu podworskiego. Nie zakłada się odbudowy pozostałych budynków gospodarczych, lecz przy projektowaniu nowych elementów Międzynarodowego Centrum Dialogu przyjmuje się nawiązywanie do lokalizacji, formy architektoniczej i gabarytów budynków z pierwszej połowy XX w. ze szczególnym podkreśleniem lokalnego charakteru i użycia tradycyjnych materiałów budowlanych. Zachowane elementy przestrzenne parku: aleje, stawy, przestrzenie otwarte będą podlegały ochronie i konserwacji.
Budynek dworu
Największą wartością budynku, wobec nikłego stanu zachowania autentycznej substancji, jest jego wartość emocjonalna: malowniczość, przeszłość, związki z Miłoszem. Planowane działania, z punktu widzenia teorii konserwacji, to reintegracja – przywrócenie utraconych części budynku, oraz rekompozycja – powtórne złożenie autentycznych elementów budowli. Wobec zasadniczej bryły dworu i ganku wejściowego jest to rekonstrukcja. Żadne z tych działań nie jest traktowane jako zabieg ściśle konserwatorski. Odtworzenie południowej przybudówki jest możliwe jedynie jako zabieg rekompozycyjny, uzasadniający zastosowanie form i detali współczesnych, wyraźnie datujących obiekt. Forma przybudówki ma jedynie nawiązywać gabarytami do formy znanej z przekazów, pokazywać pierwotne powiązania komunikacyjne pomiędzy parterem a piwnicami. Jej przewidywana funkcja (biblioteka) nawiązuje do funkcji z okresu przedwojennego. Przeszklenie
i forma wejścia od strony wschodniej jest swobodnym przywróceniem nieznanej formy ganku południowego i pozwala na doświetlenie centralnej części budynku głównego.
Oficyna
Odbudowa oficyny, z punktu widzenia konserwacji, jest jedynie zabiegiem reintegracyjnym wobec przestrzeni wokół dworu. Brak jest materiałów i uzasadnienia, aby tworzyć wierną kopię budynku przedwojennego. Projekt zakłada odtworzenie zasadniczych gabarytów i formy dachu naczółkowego oraz charakterystycznego podwójnego wejścia. Pozostałe detale, a szczególnie dwukondygnacyjna (zakłada się pełne podpiwniczenie) elewacja wschodnia są współczesną interpretacją, pastiszem form historycznych. Planowane jest użycie tradycyjnych materiałów elewacyjnych i pokrycie dachów gontem sosnowym.
Budynek dawnego ptasznika – suszarni siana
Wobec stwierdzenia, że ten niewielki budynek gospodarczy jest jedynym zachowanym obiektem gospodarczym dawnego założenia, planuje się podjęcie pełnych zabiegów konserwatorskich wobec murów oraz odtworzenie znanej z przekazów formy dachu. Niewielka rozbudowa związana z adaptacją budynku dla współczesnej funkcji ma za zadanie podkreślenie i wyodrębnienie substancji zabytkowej.
artykuł z Almanach Sejneński nr 2