Krzysztof Czyżewski, Powrót do Miejsca: Zamiast posłowia. Warto zapytać o kulturę.

Dlatego dobrze się czuję w przestrzeni prowincji, która odnosi nas do obszaru do zagospodarowania i oczekuje pionierów bardziej niż stróżów tego, co było; a może istotniejsze nawet jest to, że pomiędzy jednymi i drugimi nie czyni istotnego rozdziału. 

Bliskie Vincenzowskiej refleksji o małej ojczyźnie jest nowoczesne rozumienie dziedzictwa kulturowego, które różni się istotnie od tego obowiązującego jeszcze w latach siedemdziesiątych. Dobrze to ukazuje przełom, jaki dokonał się w interpretacji tego pojęcia w UNESCO. Jeszcze w 1972 r. w przyjętej Konwencji o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kultury i Środowiska Naturalnego eksperci tej organizacji odnosili się jedynie do pomników, miejsc i dzieł odległej przeszłości oraz do badania i konserwowania starożytnych pamiątek. 17 października 2003 r. UNESCO przyjęło Konwencję o Ochronie Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, z której fragment definiujący dziedzictwo warto przytoczyć: "wszelkie praktyki, przejawy, wytwory, jak również świadomość i umiejętności, a taże instrumenty, przedmioty, obiekty sztuki i przypisane im przestrzenie kulturowe – wszystko to, co społeczności, grupy, a także w niektórych przypadkach jednostki uznają za część swojego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest nieustannie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w odzewie na ich środowisko, na współistnienie z naturą i na ich historię, i przynosi im poczucie tożsamości i ciągłości, a tym samym promuje szacunek dla zróżnicowania kulturowego i zdolności twórczych człowieka. Dla potrzeb tej Konwencji szczególna uwaga zostanie zwrócona na takie niematerialne dziedzictwo kulturowe, które zgodne jest z istniejącymi instrumentami międzynarodowych praw człowieka, a także z wymogami wzajemnego szacunku między wspólnotami, grupami i jednostkami, oraz zrównoważonym rozwojem". 

Dzisiaj mówimy o żywej tradycji kulturowej, silnie warunkowanej etosem i świadomością człowieka zamieszkującego Miejsce, w którym staje się dziedzictwo. 

O takim rozumieniu małej ojczyzny i dziedzictwa kulturowego myślałem, czytając teksty składające się na książkę pt. Warto zapytać o kulturę. Zastanawiające jest, jak wiele wspólnego odnajdziemy w refleksji o kulturze regionu, wczytując się w głosy zebrane w tej książce. Refleksja ta w całości jest autorstwa ludzi kultury, ale przecież bardzo różnych ludzi, zarówno pod względem wieku, jak i światopoglądu czy doświadczeń życiowych. Są pośród nich osoby bardzo młode, studenci jeszcze, jak i przedstawiciele najstarszej generacji; tradycjonaliści i eksperymentatorzy w sztuce i animacji kulturalnej; esteci, opowiadający się za autonomią artysty, i zwolennicy sztuki zaangażowanej; wywodzący się ze środowisk większości i mniejszości narodowych bądź religijnych, podróżni świata i domatorzy. A mimo to, w praktycznie każdej wypowiedzi znajdziemy podkreślenie wagi Miejsca, w którym żyjemy dla działalności artystycznej i autorefleksji. Czasami Miejsce jest dziedziczone, czasami wybrane, ale zawsze silnie związane z praktyką kulturową. Tradycja regionu, wielokulturowe dziedzictwo, pamięć, środowisko naturalne, potrzeba mitu – to kolejne istotne zagadnienia wspólnie podnoszone w zdecydowanej większości wypowiedzi. 

Warto zastanowić się, dlaczego tak jest i jakie inspiracje dla naszej debaty o kulturze regionu możemy czerpać z powrotu artystów i animatorów kultury do Miejsca. 

Jeszcze dwie, może trzy dekady temu, wymieniając w środowisku ludzi kultury w Polsce pojęcia takie, jak mała ojczyzna czy dziedzictwo, spotkałbym się co najmniej z rezerwą i podejrzeniem. Wynikałoby to przede wszystkim z obaw ambitnych twórców przed zaściankowością, wstecznictwem, nacjonalizmem, zbytecznym balastem pamięci – a więc tym, co kojarzone jest z ograniczeniem nowatorstwa i wolności twórczej. 

Dzisiaj jest inaczej. Nie wynika to bynajmniej z faktu, że wypowiadają się "artyści z prowincji", a tematem rozmowy jest "kultura regionu". Wśród autorów zebranych w tej książce tekstów są twórcy, którzy zdobyli uznanie w Polsce i zagranicą, podróżujący po świecie, obeznani z nowoczesnymi trendami w sztuce, studiujący w renomowanych uczelniach. Tym bardziej zastanawiający jest ich "powrót do Miejsca" i waga, jaką przypisują "geografii Miejsca". 

Dlaczego twórców kultury nie odstrasza dzisiaj zaściankowość, czyhająca w miejscach oddalonych od centrum? Zmienia się zabarwienie słowa "prowincja", które jeszcze do niedawna kojarzone było wyłącznie z upupieniem i marazmem (przypomnijmy sobie słynny wiersz Andrzeja Bursy z tym pamiętnym wersem "mam w dupie małe miasteczka..."). Ciekawie o innym rozumieniu prowincji w kontekście naszego regionu opowiada książka Jana Kamińskiego pt. Metafizyka prowincji. Dzisiaj prowincja to także potencjał kulturowy do odkrycia, dziewicza przestrzeń do zagospodarowania, ucieczka z globalnej dżungli rządzonej prawami wielkiej liczby, odbudowywanie zburzonego mostu pomiędzy kulturą i naturą, czas początku i nowego. Zresztą, gdy się głębiej zastanowić, to okaże się, że pejoratywna konotacja prowincji jest świeżej daty. Nie odnajdziemy jej w Słowniku Lindego (1807-1815), gdzie prowincja nie ma jeszcze znaczenia wartościującego, tylko geograficzno-administracyjne. Wartościowanie negatywne przyszło wraz z XIX-wiecznym procesem industrializacji, migracji do miast, centralizacji i homogenizacji życia kulturalnego. Dzisiaj mamy do czynienia ze zmierzchem tej fazy rozwoju cywilizacyjnego, z kryzysem kultury epoki przemysłowej, a w konsekwencji respekt i tęsknotę za tym, co przetrwało poza jej obrębem. Coraz częstsze są nowe odczytania słowa "prowincja", a świadectwem tego niech będą chociażby książki ukazujące się w ostatnim okresie pod znamiennymi tytułami: Prowincja człowieka Kazimierza Brakonieckiego, Cywilizacja prowincji Rzeczpospolitej szlacheckiej Aleksandra Jankowskiego i Andrzeja Klondera, czy tom późnej poezji Czesława Miłosza, który w Stanach Zjednoczonych ukazał się pt. Provinces (tak Robert Hass przetłumaczył na angielski tytuł tomu Dalsze okolice; jeszcze bardziej wymowne jest to, jak przetłumaczył tytułowy poemat – A New Province). 

Dlaczego twórcy kultury nie boją się wstecznictwa, które przypisywane było różnym formom regionalizmu? Współczesna "geografia Miejsca", czy też – jak mówią antropologowie kultury – lokalizm, przezwycięża ograniczenia wcześniejszej ideologii regionalizmu. "Regionalizm – zwraca uwagę Roch Sulima w książce pt. Głosy tradycji (2001) – posługiwał się figurą kolekcji (muzeum), pamiątki, starożytnictwa czy prakultury". Lokalizm, który wyłania się najpierw w Stanach Zjednoczonych (początek lat sześćdziesiątych) na fali krytyki społeczeństwa masowego, a dekadę później staje się popularny w Europie, w centrum swoich zainteresowań umieszcza poczucie więzi społecznej i tożsamość kulturową jednostki. W Polsce i całej Europie środkowowschodniej ta tendencja nabiera mocy w latach osiemdziesiątych i w dużym stopniu jest reakcją na syndrom homo sovieticus – tego tworu systemu komunistycznego, pozbawionego domu, pamięci i własnego imienia. 

Powracający do Miejsca – choć nieobce mu jest zainteresowanie przeszłością i praktykowanie tradycji – nie powraca do przeszłości. Nie odgradza się również od nowoczesności, wręcz przeciwnie, chce być jej nośnikiem, a strumień ciągłości (dziedzictwa, przekazu pokoleniowego, pamięci), do którego trudzi się dotrzeć, ma go unieść ku nowym obszarom i odkryciom raczej niż zobowiązać do replikowania i zachowywania form już istniejących. Korzenie, nieoderwane od matecznika, żywe – wznoszą ku górze; formom, które napełniają swym sokiem, pozwalają na rozwój i wybujałość. I tego świadomy jest dzisiaj twórca, który nie odcina się od korzeni wiążących go z Miejscem. Co ciekawe, nie burzy także takich form, jak muzeum, lecz je zmienia, starając się wyzwolić energię duchową ukrytą w starożytnych pamiątkach, dla której człowiek współczesny jest czułym rezonatorem. 

Dlaczego zwrot ku Miejscu i tradycji nie jest obciążony nacjonalizmem? Jest niewątpliwie polskim fenomenem okresu transformacji fakt, że pojęcie "małej ojczyzny" znalazło się w kanonie słownika nowej demokracji, na równi z takimi terminami, jak samorządność lokalna, społeczeństwo obywatelskie, pluralizm światopoglądowy czy gospodarka wolnorynkowa. Jest to także zapewne jedyny termin w tym słowniku z dziedziny kultury, która dziś zwykle jest pomijana tam, gdzie mowa o innowacjach i przemianach życia społecznego. Przede wszystkim jednak istotne jest to, że z nurtem małych ojczyzn nie wiąże się w Polsce ani partykularyzm narodowy ani żaden inny zaściankowy izolacjonizm, oparty na resentymentach historycznych, ksenofobii i dogmacie "nasza chata z kraja". 

A przecież mogło tak być i bardzo często obserwatorzy z zewnątrz – m.in. Niemcy dystansujący się od ultrakonserwatywnych radykałów spod znaku "Heimat", Hiszpanie czy Włosi zmagający się z zagrażającym integralności państwa nacjonalizmem lokalnych, odrębnych kulturowo grup interesu – mieli trudności ze zrozumieniem, jakie treści niesie ze sobą w nowej Polsce pojęcie małej ojczyzny. Tymczasem patronami tego silnie obecnego od końca lat osiemdziesiątych w polskiej kulturze nurtu zostali m.in.: Stanisław Vincenz, Jerzy Stempowski, Czesław Miłosz, Tadeusz Kantor i wielu innych żyjących jeszcze wybitnych twórców. Wszyscy oni są jak najdalsi w swych postawach i światopoglądzie od nacjonalizmu, wszyscy są ludźmi dialogu międzykulturowego, etosu pogranicza i uniwersalizmu czerpanego z rodzinnych prowincji, którym pozostali wierni. 

Oczywiście nie można powiedzieć, że to jest jedyne oblicze polskiej lokalności. Bywa, że w polityce i innych obszarach życia społecznego zaścianek i wstecznictwo mają się całkiem dobrze. Ważne jest jednak uświadomić sobie, że kultura polska okresu przełomu wytworzyła silny i autentyczny nurt, stanowiący alternatywę dla zaścianka światopoglądowego i prowincjonalnego upupienia. Nurt ten nawiązał do dobrych wzorców przeszłości, by wymienić choćby Abramowskiego z tradycją organicznikowską, Glogera z prywatnym muzeum rzeczy staropolskich, Strzemińskiego z Nową Sztuką, Solarzów z uniwersytetami ludowymi, Osterwę z Redutą, Czernika z Okolicą Poetów, Byrskich ze Studiem Teatralnym, Kenara ze Szkołą Plastyczną, Białoszewskiego z Teatrem Osobnym... 

Jednocześnie ów nurt kultury Miejsca, który łączy w sobie poszukiwanie nowych terytoriów dla pracy twórczej z tworzeniem więzi społecznych i tożsamości kulturowej, nie przerodził się w żadną dogmatyczną ideologię (jak wcześniej stało się np. z regionalizmem), nie stroni od krytycznego myślenia, pozostaje otwarty na dialog ze współczesnością i stanowi istotny punkt odniesienia dla poszukujących dróg wyjścia z Ziemi Ulro – ziemi wydziedziczenia. 

Mała ojczyzna nie odnosi nas do kultury zamkniętej, zawładniętej przez mentalność partykularną i wrogą innemu. To jest fałszywy przesąd oświeceniowej cywilizacji Zachodu, która zakładała, że zwrot człowieka ku bliższej ojczyźnie, jego zakorzenienie w rodzimości i wyobraźni religijnej czyni go niezdolnym do obywatelstwa w nowoczesności, w cywilizacyjnym centrum, które uzyskuje się, kupując bilet do wielkiego miasta. W istocie to wykorzenienie człowieka, jego problemy z tożsamością i brak własnego dachu nad głową czynią go bardziej podatnym na skrajne ideologie, które rozwiązania skomplikowanych problemów wielokulturowych społeczeństw i państw otwartych granic szukają w kulturze zamkniętej fortecy, nie tylko odgradzającej do innych, ale także zmierzającej do dominacji nad nimi. 

Dlaczego pamięć nie jest dzisiaj dla ludzi kultury balastem ograniczającym swobodę twórczą? Żyjemy w epoce renesansu pamięci – historycznej, kulturowej, sąsiedzkiej, rodzinnej... Jakby teraz dopiero człowiek odkrył, że "pamięta, więc jest". Częściej to dzisiaj powtarza niż nowożytne cogito ergo sum. Ten renesans przychodzi po latach niepamiętania, a właściwiej byłoby powiedzieć – po latach ucieczki od pamięci. Przyczyniła się do tego trauma drugiej wojny światowej, zakopując pamięć w zakamarkach duszy i ziemi. Na to nałożyła się powojenna warstwa ochronna, która na Zachodzie tworzyła się wraz z rosnącym dobrobytem społeczeństwa konsumpcyjnego, połączonym z polityczną poprawnością, stroniącą od kłopotliwych pytań i głębszego wnikania w materię relacji międzyludzkich. Na komunistycznym Wschodzie odpowiednikiem politycznej poprawności była państwowa cenzura, stojąca na straży monopolu ideologii, która zakłamywała przeszłość i z pamięci czyniła strefę tabu – pilnie strzeżoną i bardzo niebezpieczną. W rezultacie i tu, i tam pielęgnowano różne formy niepamiętania, co w powojennej Europie w dużej mierze udaremniło szansę wykształcenia kultury pamięci, która mogłaby stać się katalizatorem tragicznych doświadczeń jej mieszkańców w XX wieku. Bano się złej pamięci u świadków historii i przy pomocy różnych narzędzi próbowano nie dopuścić do jej uwolnienia, co miało i ten skutek, że nie mogła dla siebie znaleźć ujścia również dobra pamięć, która tak szalenie ważna jest przy budowaniu każdej wspólnoty i oswajaniu każdego miejsca zamieszkania. 

Europa – kontynent, który jak żaden inny żyje historią – nie mogła oczywiście zbyt długo zadawalać się warstwą ochronną, którą przykryto pamięć. Upadek muru berlińskiego, wojny w byłej Jugosławii, nowe państwa narodowe i nowe migracje ludności – wszystko to uwolniło pamięć, która wtargnęła w sferę życia publicznego, przełamując wszelkie dotychczasowe tabu i normy poprawności politycznej. Źródłem tego renesansu pamięci były nieuleczone, a tylko zagojone na czas jakiś rany, ale także – i nie możemy tego bagatelizować – autentyczna potrzeba współczesnego Odyseusza, który trudzi się nad powrotem do domu. 

Renesans pamięci stanowi istotne wyzwanie dla kultury i jej twórców. Część z nich uczestniczy w "wojnie kultur", której areną jest świat współczesny, i w której pamięć odgrywa ważną rolę. Kultura pisze dzisiaj nowe historie narodów, retuszuje ich wizerunki, promuje, konkuruje z innymi, przyciąga fanów i turystów, a skala tych działań zależy w dużej mierze od zasobów finansowych i pozycji na rynku. Potrzebni do tego są profesjonalni "wizażyści pamięci": akademicy, muzealnicy, menedżerowie, reżyserzy, pisarze, artyści, dziennikarze i in. Wszyscy oni odnoszą się do pamięci, starając się znaleźć dla niej ujście połączone z zadośćuczynieniem za doznane cierpienia i za ucieczkę od pamięci w poprzedniej epoce. Jednak ta wielka fabryka gigantycznych festiwali, wystaw, targów i instytucji nie tworzy jeszcze kultury pamiętania, a raczej – wchodząc często w symbiozę z populizmem i rynkiem, na którym przeszłość to dzisiaj chodliwy towar – daje upust kompleksom i resentymentom historycznym, podsycając tylko "wojnę różnych pamięci". 

Istnieje także inny nurt przeciwstawiający się erozji pamięci, wolny od konfrontacyjności i manipulowania pamięcią. Nazwałbym go kulturową archeologią pamięci. Jest on silnie związany z "geografią Miejsca" i wspomnianymi wcześniej trendami w kulturze. Powracający do Miejsca – na prowincję, do małej ojczyzny, do domu – przybywa często do świata zapomnienia, zatarcia, zarośnięcia, porzucenia, przemilczenia, fałszu i zrujnowania. Przystępując do pracy kulturowej, musi stać się siłą rzeczy pracownikiem pamięci, archeologiem wydobywającym starożytne pamiątki, odczytującym zapomniane imiona, zatarte symbole, zaniechane tradycje, zarośnięte szlaki. W ten sposób oswaja się Miejsce. A jednocześnie odkrywa, że w Miejscu nie jest się samemu. Krzyżujące się tu szlaki wiodą do natury i rodzinnych korzeni, ale także do rodaków oddzielonych granicą, do ludzi innych narodowości i religii, do tych, po których pozostały jedynie ślady i za których ocalenie nikt poza nami nie jest już odpowiedzialny. W takich sytuacjach pamięć ma moc scalającą, a jej pracownik – animator i twórca kultury – staje się "dziedzicem całości" (tak Józef Mackiewicz nazywał ostatnich obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego). Archeolog pamięci w swej pracy natknie się na złoża i złej, i dobrej pamięci, będzie musiał otwierać rany i tym, którzy poznali nienawiść, przedkładać świadectwa pobratymstwa. Czyni to jego pracę niezwykle trudną, możliwą do spełnienia jedynie w akcie długiego trwania, a jednocześnie pasjonującą i pionierską. Tak właśnie, lokalnie, wobec konkretnego Miejsca i ludzi, w codziennym praktykowaniu "geografii Miejsca" tworzy się kultura pamiętania, budująca więzi społeczne i tożsamość kulturową, ale także inspirująca twórcze poszukiwania i nowe formy wyrazu artystycznego. 

Krzysztof Czyżewski 

Warto zapytać o kulturę, Białystok-Sejny 2005