Cyganie, Roma, Romowie, grupa etniczna, której przodkowie, wywodzący się z Indii, opuścili ok. 1000 r. n.e. swoje ziemie i rozprzestrzenili się na obszarze całej Europy (XIV w.) oraz w Azji Zachodniej i Afryce Północnej. W późniejszym okresie dotarli do Ameryki Północnej i Australii. Obecnie najwięcej Cyganów (Romów) spotkać można w Rumuniii, na Węgrzech, w Słowacji, w Azji Południowej, Afryce Północnej, Ameryce Północnej, Ameryce Południowej -głównie w Brazylii, Peru i Chile, w Australii (ok. 13 mln.). W Polsce żyje od 25 do 35 tys. Romów.
Pierwsze świadectwo obecności Romów (Cyganów) w Polsce pochodzi z 1401 roku.
Romowie posiadają odrębne wierzenia i zwyczaje. Zachowali odrębny język i folklor. Posługują się wieloma dialektami wywodzącymi się z języka indoaryjskiego z wieloma naleciałościami lokalnymi. Nie wykształcili własnego pisma.Często przyjmowali religie ludności wśród, której przebywali. W przeszłości prowadzili koczowniczy tryb życia, choć w wielu krajach nakazano im osiedlenie, uprawiali wędrówki sezonowe, przemieszczali się wozami, w których mieszkali. Do tradycyjnych zajęć Cyganów należy handel, wróżbiarstwo, muzykanctwo, a także kowalstwo i kotlarstwo. W większości krajów, w których żyją, podejmowano starania mające na celu nakłonienie ich do osiedlenia się i podjęcia stałej pracy.
W okresie międzywojennym Polskę zamieszkiwało ok. 30 tys. Romów. Większość wędrowała taborami część jednak prowadziła osiadły tryb życia głównie w Małopolsce.
W okresie II wojny światowej Romowie stali się obiektem prześladowań i masowej eksterminacji ze strony hitlerowców (nazwanej przez samych Romów Porrajmos ("zniszczenie"). W przybliżeniu szacuje się, że wymordowanych zostało od 300 - 500 tys. Cyganów ze wszystkich krajów Europy, co stanowiło połowę populacji cygańskiej w Europie.
Po wojnie władze podjęły wysiłki mające na celu tzw. produktywizację Romów i nakłonienie ich do osiedlenia się. W 1950 została wydana instrukcja w sprawie rejestracji ludności cygańskiej; w 1952 Prezydium Rządu podjęło uchwałę w sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia. Od 1964 zostały nasilone działania utrudniające Romom wędrowanie poprzez ostre egzekwowanie wobec nich ogólnie obowiązujących przepisów, głownie meldunkowych, sanitarnych, drogowych, dotyczących obowiązku szkolnego oraz zgromadzeń publicznych.
W Polsce żyja następujące grupy Romów, posługujące się różnym dialektem:
Polska Roma, inaczej Polscy Cyganie Nizinni, do niedawna jeszcze prowadzący koczowniczy tryb życia głównie po terytorium kraju. Ich tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm.
Bergitka Roma lub Polscy Cyganie Wyżynni, Cyganie Karpaccy – mieszkający na Pogórzu Karpackim oraz w Kotlinie Kłodzkiej. Grupa ta, stosunkowo najgorzej sytuowana materialnie, już od XVII wieku prowadzi osiadły tryb życia, przez co nie jest ona często szanowana przez inne grupy. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu.
Kełderasze (dosł. "Kotlarze", od rum. căldare "kocioł") – pochodzący z terenów Mołdawii i Wołoszczyzny skąd połowie XIX wieku rozpoczęli dalekie wędrówki po Europie i innych kontynentach. W latach międzywojennych wywierali bardzo duży wpływ na inne grupy Romów w Polsce gdyż to właśnie spośród nich wywodziła się większość tzw. królów cygańskich. Dziś większość z nich mieszka za granicą. Ich tradycyjne wyznanie stanowi prawosławie.
Lowarzy (dosł. "Koniarze", od węg. ló "koń") – pochodzący z Siedmiogrodu, podobnie jak Kełderasze prowadzący od połowy XIX wieku dalekie, transkontynentalne wędrówki. Stanowią stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie grupę Romów, która w latach 90. XX wieku najprawdopodobniej w całości wyemigrowała z kraju. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu oraz prawosławia.
Ponadto na terenie Polski czasowo przebywają nielegalni imigranci narodowości i pochodzenia romskiego przybyli z Rumunii oraz Mołdawii, nieposiadający polskiego obywatelstwa, których liczba jest trudna do oszacowania.
Kultura romska znana była w Polsce od XV wieku przede wszystkim ze względu na swą bogatą tradycję muzyczną oraz rzemiosło kowalskie. W 1979 roku w Muzeum Okręgowym w Tarnowie powstał osobny dział gromadzący zbiory, dokumentację naukową oraz ikonografię dotyczącą kultury i historii Romów. Co roku w Gorzowie Wielkopolskim (Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa") oraz w Ciechocinku (Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów) odbywają się międzynarodowe festiwale kultury romskiej. Powszechnie uznanym badaczem folkloru cygańskiego był Jerzy Ficowski, nestor polskiej cyganologii, który m.in. spolszczył poezję Papuszy. Wydawane są miesięczniki RROM PO DROM i Dialog-Pheniben. Najbardziej znaną poetką cygańską z Polski była Papusza.
Bożena Szroeder
