Joanna Lisek "KOL ISZE. Głos kobiet w poezji jidysz"

W książce Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz (od XVI w. do 1939 r.) autorka opisuje zjawisko wyodrębniania się w poezji jidysz kobiecej podmiotowości i wypracowywania różnych strategii jej ekspresji. Odwołuje się do tekstów najwcześniejszych (z XVI w.), kiedy poetki występowały w roli kaznodziejek, autorek modlitw i pieśni religijnych czy zecerek utrwalających na marginesie składanych przez siebie ksiąg swoje utwory. Sięga również do twórczości ludowej, będącej często wyrazem krytyki ustalonego porządku genderowego, a także do tekstów będących świadectwem XX-wiecznej rewolucji obyczajowej, radykalizacji postaw i przeobrażeń modelu kobiecości żydowskiej. Wywód historycznoliteracki łączy z interpretacją wybranych wierszy poetek znanych, między innymi Kadii Mołodowskiej, Debory Vogel, Celii Dropkin czy Anny Margolin, ale także tych mniej rozpoznawalnych, pomijanych czy zapomnianych, na przykład Broni Baum, Sory Rejzen, Chasi Kuperman.

Przedmiotem szczegółowych analiz jest to, w jaki sposób kobiety funkcjonowały w ramach wyznaczonych im przez system patriarchalny granic oraz wbrew nim, jak poszerzały przestrzeń swojej aktywności, przedefiniowując swoją rolę oraz pozycję i wytyczając własną drogę personalizacji.

Dla kobiet pisanie było przez wieki jedną z nielicznych form wejścia w przestrzeń publiczną, uczynienia swojego głosu słyszalnym. Z kwestią tą wiąże się ściśle tytuł książki nawiązujący do pojęcia kol isze (głosu kobiecego). Zasięg tego głosu ogranicza prawo ortodoksyjnego judaizmu, które mężczyźnie, modlącemu się czy studiującemu Torę, zabraniało słuchania głosu śpiewającej kobiety, ponieważ przypisywano mu silne oddziaływanie erotyczne. Pojęcie kol isze implikuje zarówno obecność, jak i tłumienie głosu kobiecego. To napięcie między słyszalnością a milczeniem można uznać za doskonałą metaforę rozwoju poezji kobiet w języku jidysz.

Książka jest adresowana do szerokiego grona odbiorców: nie tylko do badaczy literatury żydowskiej czy literaturoznawców, którym może być pomocna w rekonstrukcji polisystemu życia literackiego. Ze zgromadzonej i usystematyzowanej wiedzy o aktywności Żydówek w poezji jidysz, umieszczonej w szerokim kontekście kulturowym, mogą skorzystać również historycy, kulturoznawcy i socjologowie. Książka na pewno zainteresuje badaczy, zajmujących się historią kobiet i dziejami feminizmu.

Książka z pewnością będzie funkcjonowała nie tylko w obiegu akademickim, ale znajdzie licznych czytelników zainteresowanych literaturą i udziałem kobiet w dziejach kultury.

Z recenzji prof. Magdaleny Ruty: Trudno przecenić zalety tej pionierskiej w języku polskim publikacji. Jest to kolejna w ciągu ostatnich kilkunastu lat monografia odkrywająca przed polskim czytelnikiem bogactwo literatury jidysz rozwijającej się w dużej mierze na ziemiach polskich równolegle do literatury polskiej. Przede wszystkim jednak należy podkreślić, że jest to pierwsza praca po polsku prezentująca zupełnie nieznany do tej pory obszar, jakim jest twórczość literacka żydowskich kobiet. Jest to zarazem pierwsza praca na świecie, która ujmuje omawiane zjawisko w sposób całościowy, przypominając sylwetki twórczyń już znanych, ale także wydobywając na światło dzienne pisarstwo tych, które zostały zupełnie zapomniane i są pomijane w najnowszych badaniach literaturoznawczych w Polsce i za granicą. Ta napisana z pasją książka otwiera przed odbiorcą szerokie przestrzenie czasowe i geograficzne, przybliżając dzieje literatury jidysz w jej kobiecym wymiarze od XVI w. po rok 1939 i prezentując portrety literackie ponad 30 twórczyń z Polski, Litwy, Ukrainy, Rosji i Stanów Zjednoczonych.

Z recenzji prof. Ewy Kraskowskiej: Zbiorowy portret Żydówki wyłaniający się ze stronic monografii stanowi silny kontrapunkt w stosunku do stereotypowych obrazów tradycyjnej żydowskiej kobiecości. Kobiecy żywioł intelektualny i emocjonalny jawi się tu jako mocne koło napędowe przemian modernizacyjnych żydowskiej diaspory, jako strefa łącząca tę ostatnią z otaczającymi ją kulturami zewnętrznymi. […] Nie sposób nie zauważyć, że od początku XIX i XX wieku poetki jidyszowe częstokroć bywają znacznie bardziej radykalne i odważne od swoich nieżydowskich koleżanek po piórze w mówieniu o kobiecości. Tak jakby ich „potrójna marginalizacja” (wg definicji Lisek: „jako przedstawicielek mniejszości narodowej i religijnej, jako kobiet funkcjonujących w systemie patriarchalnym i jako osób piszących w niemającym prestiżu i władzy języku jidysz) działała na rzecz wzmożenia potrzeby rewindykacji i głośnego wypowiadania tego, co jest źródłem cierpienia – ale i dumy, gniewu – ale i ekstazy, poczucia wyjątkowości – ale i siostrzeństwa.