Spotkanie innego, czyli o cnocie tolerancji
W listopadzie 1993 "Pogranicze" przeprowadziło po raz trzeci "Spotkanie innego, czyli o cnocie tolerancji". Tematem przewodnim projektu była pamięć holokaustu Żydów i Cyganów. Sejny w swej wielowiekowej tradycji kulturowej mają bogaty wątek kultury żydowskiej, teraz obecny tylko w architekturze (np. Biała Synagoga). Adresatem spotkania była przede wszystkim młodzież sejneńska, dlatego listopadowe propozycje miały na celu poszerzenie jej wiedzy i wzbudzenie zainteresowania kulturami tych narodów.
Spotkania listopadowe rozpoczęły się od Zaduszek (7 listopada), wieczoru pamięci Żydów i Cyganów w Białej Synagodze w Sejnach. Wieczór przygotowali wspólnie żydowski kantor z Łodzi, Simche Keller, zespół cygański "Kałe Bała" z Czarnej Góry i młodzież liceum sejneńskiego, która recytowała wiersze poetów cygańskich i żydowskich.
Następnego dnia po południu na spotkaniu z młodzieżą Simche Keller wygłosił wykład o muzyce chasydzkiej i zaprezentował szereg nagrań ukazujących różnorodność poszczególnych grup chasydzkich. W dniu 9 listopada młodzież uczestniczyła w spotkaniu z poetką i pieśniarką cygańską Teresą Mirgą, która czytała swoje wiersze, i w koncercie pieśni cygańskich w wykonaniu zespołu "Kałe Bała".
Na sesję filmową "Inny w filmie", również adresowaną głównie do młodzieży szkół średnich, złożył się specjalnie dobrany repertuar filmów fabularnych z odpowiednimi komentarzami o tematyce żydowskiej i cygańskiej.
W szkołach średnich Suwałk i Sejn odbywały się lekcje w ramach "Szkoły pogranicza". W dniach 8-9 listopada zespół "Kałe Bała" prezentował podczas lekcji pieśni i muzykę cygańską, uczył pieśni i tańców, natomiast w dniach 15-16 listopada Stanisław Stankiewicz, redaktor naczelny pisma Rrom P-o Drom i wiceprezydent Romani Union, prowadził lekcje o kulturze i historii Polskiej Romy. Temat żydowski w szkołach prezentowali: Katarzyna Wieczorkiewicz z Żydowskiego Instytutu Historycznego – "Życie kulturalne w gettcie warszawskim" (22-23 listopada), Władysław Panas z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – "Chasydyzm" (25-26 listopada), Iwona Bracławska z Żydowskiego Instytutu Historycznego – "Wprowadzenie do filozofii i etyki judaizmu" (29-30 listopada).
Do tradycji listopadowych spotkań należy ogłaszany przez "Pogranicze" konkurs literacki i plastyczny dla uczniów szkół podstawowych i średnich Suwalszczyzny. Temat w 1993 r. brzmiał "Cygan, Żyd – obcy, swój, inny?". Na konkurs wpłynęło kilkadziesiąt prac plastycznych i literackich. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło w grudniu 1993 r.
W "Młodzieżowych Dialogach o Tolerancji" (19-22 listopada) wzięła udział młodzież z Klasy Dziedzictwa Kulturowego z Sejn, młodzież z Suwałk – laureaci konkursu literackiego z lat ubiegłych, grupa młodzieży żydowskiej skupiona wokół wydawanego w Warszawie czasopisma Jidełe oraz studenci z Katedry Kultury Uniwersytetu Warszawskiego. Niestety, w tegorocznym "Spotkaniu innego" nie mogła wziąć udziału litewska młodzież z Wilna.
Młodzież biorąca udział w dialogach o tolerancji miała okazję poznać wybitnych twórców. Spotkaniu z Henrykiem Grynbergiem, pisarzem pochodzenia żydowskiego z Polski, mieszkającym na stałe w Stanach Zjednoczonych, towarzyszyła projekcja filmu Pawła Łozińskiego Miejsce urodzenia.
Tematem spotkania z Mirą Żelechower-Aleksiun, malarką zamieszkałą we Wrocławiu, była jej twórczość plastyczna, ale również rodzinne dziedzictwo artystki, jej przynależność do tradycji żydowskiej. Spotkaniu towarzyszyła prezentacja jej gwaszy składających się na cykl "Dziedzictwo".
Promocji książki Istvana Bibó Kwestia żydowska na Węgrzech, nieżyjącego już intelektualisty węgierskiego, poświęcone było spotkanie z jego synem, Istvanem Bibó juniorem. Książka omawia problem stosunku państwa i narodu węgierskiego do węgierskich Żydów w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu.
Wokół tematu "Cygan – obcy, swój, inny" koncentrowało się spotkanie z etnografem, cyganologiem, dyrektorem Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Adamem Bartoszem.
Spotkanie z Rahimem Burhanem, reżyserem pracującym w cygańskim teatrze Pralipe, miało formę dyskusji panelowej poświęconej problematyce narodowej i roli inteligencji w budowaniu tożsamości narodu.
Odbyło się też spotkanie poświęcone problematyce marca ’68 połączone z prezentacją wystawy fotografii J. Bergmana pt. "Kirkut".
Podczas "Młodzieżowych Dialogów o Tolerancji" cygański teatr "Pralipe" wystawił sztukę Krwawe gody według F. G. Lorki w Białej Synagodze w Sejnach.
Wieczory wypełniały biesiady muzyczne, jeden z wieczorów przygotowała młodzież żydowska i zaprosiła uczestników do wieczerzy szabasowej.Młodzież podzielona na grupy dyskutowała na temat tożsamości narodowej. Młodzież żydowska starała się odpowiedzieć na pytanie, co dla nich dzisiaj znaczy być Żydem w Polsce.
W dniach 26-28 listopada 1993 r. odbywało się Środkowoeuropejskie Forum Kultury. Było to drugie w 1993 roku spotkanie z tego cyklu, pierwsze miało miejsce w kwietniu. W spotkaniu poświęconym rozważaniu miejsca kultury w procesach przemian w Europie Środkowowschodniej po 1989 r. brali udział naukowcy, animatorzy kultury i twórcy z Polski, Litwy, Węgier i Białorusi. Temat spotkania brzmiał: "Środkowa Europa – rzecz o pobratymstwie".
Program.
7 listopada
Zaduszki
– wieczór pamięci Żydów i Cyganów w Białej Synagodze z udziałem kantora Simchy Kellera, zespołu “Kałe Bała” oraz młodzieży z Sejn
3-10 listopada
“Inny w filmie” – sesja filmowa dla młodzieży
– filmy fabularne: Spotkałem nawet szczęśliwych Cyganów, Sklep przy głównej ulicy, Sanatorium pod klepsydrą, Austeria, Wniebowstąpienie, I skrzypce przestały grać, Kamień rzucony w górę
Kino “Polonez”, Sejny
– cykl filmów dokumentalnych
Sala Ośrodka “Pogranicze” – godz. 17.00
3-30 listopada
– spotkania w szkołach ponadpodstawowych Sejn i Suwałk z przedstawicielami kultury romskiej (zespół muzyczny “Kałe Bała”, Teresa Mirga – poetka i pieśniarka, Rajko Djurić – poeta, Stanisław Stankiewicz – pisarz i dziennikarz)
– lekcje poświęcone historii Żydów i ich obecności w kulturze polskiej (wykładowcy z Żydowskiego Instytutu Historycznego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego)
5-20 listopada
Wystawa fotografii M. Suchego – “Cyganie. Długa Podróż”
Ekspozycja – sala Ośrodka “Pogranicze”
8 listopada
Spotkanie z muzyką chasydzką – prowadzi Simche Keller
Sala Ośrodka “Pogranicze” – godz. 16.30
9 listopada
Spotkanie z muzyką i poezją cygańską – Teresa Mirga i zespół “Kałe Bała”
Sala Ośrodka “Pogranicze” – godz. 16.30
17-22 listopada
Wystawa rysunków chasydzkich Otto Axera
Wernisaż – 17 listopada, Biała Synagoga – godz. 17.00
17 listopada
Spotkanie pt. “Bez domu, bez grobu” z cygańskim poetą Rajko Djurićiem
Sala Ośrodka “Pogranicze”
19 i 20 listopada
Spektakl cygańskiego teatru “Pralipe” (przedstawienie oparte na dramacie G. Lorki Krwawe gody)
20-22 listopada
Młodzieżowe Dialogi o Tolerancji
Spotkanie z udziałem młodzieży żydowskiej, cygańskiej, litewskiej i polskiej w byłym klasztorze kamedulskim na Wigrach. Zobacz program
20 listopada
Spotkanie z pisarzem Henrykiem Grynbergiem oraz Pawłem Łozińskim – reżyserem filmu (o powrocie H. Grynberga do Polski) pt. Miejsce urodzenia
Wigry – klasztor
21 listopada
Głos młodzieży żydowskiej – prezentacja przygotowanego programu (projekcja filmów, pokaz zdjęć, opowieści i pieśni żydowskie
Wigry – klasztor
21 listopada
Spotkanie z Istvanem Bibó – synem wybitnego węgierskiego pisarza i myśliciela Istvana Bibó, autora książki Kwestia żydowska
Wigry – klasztor
22 listopada
Pokolenie ’68 – spotkanie z Żydami polskiego pochodzenia zamieszkałymi w Danii
– wernisaż wystawy fotografii Jerry Bergmana pt. “Kirkut” i rysunków Alicji Fenigsen oraz spotkanie z pisarzem Bronisławem Świderskim
Sala Ośrodka “Pogranicze” – godz. 17.00
26-28 listopada
Środkowoeuropejskie Forum Kultury
– Otwarcie Forum i wernisaż wystawy uczniów liceum plastycznego z Kielc poświęconej Żydom - Zaginiony świat.
Biała Synagoga, 26 listopada
Sponsorami wydarzenia były: Fundacja Kultury, Fundacja Stefana Batorego, Fundacja Forda, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Fundacja Otwartej Litwy.
Artykuły prasowe:
Joanna Hinc-Mackiewicz, Cygański teatr w sejneńskiej synagodze, "Krajobrazy" z listopada 1993 r.
Obcy, swój, inny, "Gazeta Współczesna" 16.11.1993
Teatr cygański w Sejnach, "Kurier Poranny" 19.11.1993
Teatr „Pralipe”, "Gazeta Wyborcza" Białystok 20-21.11.1993