Ośrodek "Pogranicze - sztuk, kultur, narodów" w Sejnach w dniu 16 listopada 2008 zaprosił mieszkańców Sejn na tradycyjne Zaduszki Sejneńskie w Białej Synagodze. Wieczór składał się z dwóch części.
Częścią pierwszą była Topografia Pamięci. Interaktywna mapa Sejn, które pamiętamy. Mieszkańcy Sejn zaznaczyli na cyfrowej mapie Sejn miejsca, których już często nie ma, ale zachowały się w ludzkiej pamięci.
Częścią drugą był koncert pt.: Orient - Okcydent w wykonaniu Scholi Teatru Węgajty. Zagrali i zaśpiewali oni pieśni z okresu wojen krzyżowych w które wkradła się nuta orientalna oraz te, które jawnie już zawierały elementy kultury wschodu, tak w muzyce jak i słowach.
Orient – Okcydent
Dialog muzyki europejskiej XI – XIII wieku z muzyką perską
Wykonawcy koncertu - Schola Teatru Węgajty
Kilka słów o tym, jak powstała idea naszego koncertu.
Kiedy dziś zajmujemy się wykonaniem muzyki średniowiecznej i badamy jej formy, nieuchronnie natrafiamy na podobieństwa z tradycyjną muzyką bliskowschodnią, arabską, irańską, i turecką. Modalność muzyki średniowiecznej powoduje, że wydaje się ona bliższa poczuciu estetycznemu tych kręgów kulturowych, niż współczesnej Europy.
Do wspólnej pracy nad tym programem zaprosiliśmy przedstawicieli kultury bliskowschodniej: Mohammada Rasouli i Mohssena Hosseini – znakomitych perskich muzyków mieszkających w Warszawie. Już pierwsze próby potwierdziły to, co podpowiadała nam intuicja. Muzyka w czasach wypraw krzyżowych, czyli w wiekach XII i XIII – chorał gregoriański i bizantyjski, pieśni trubadurów, truwerów i minnesingerów, laudy św. Franciszka – operują pokrewnym językiem muzycznym, modalnością tonów i rytmami poetyckimi. Tyle tylko, że muzyka orientalna opiera się do dzisiejszego dnia na tych starożytnych kanonach; zachowała wszelkie związane z tym umiejętności, włącznie z improwizacją, podczas gdy my jesteśmy skazani na mozolną rekonstrukcję tych elementów.
Spoglądając na historyczne fakty, możemy dostrzec pewne ślady prowadzące nas do zrozumienia owego pokrewieństwa.
Począwszy od VII wieku Arabowie przejmują władanie nad Bliskim Wschodem i rozszerzają swoją zwierzchność na wielkich połaciach ówczesnego świata; poznają i asymilują kulturę hellenistyczną w jej chrześcijańsko-bizantyjskiej formie oraz tradycje kościołów wschodnich – monofizyckich i chaldejskich; jakobitów, koptów i nestorian. Ze śpiewów chorałowych przejmują system modalny zwany oktoechos, będący w użyciu już w starożytności, zarówno greckiej jak i bliskowschodniej. Ów system obowiązywał również w zachodniej części Morza Śródziemnego, w chorałach przed-gregoriańskich Kościoła łacińskiego.
Już od VIII wieku muzułmanie panują nad olbrzymim wielokulturowym i wielowyznaniowym obszarem. Ich kultura rozkwita, i w czasach krucjat – pod panowaniem ludów tureckich – dochodzi do pełnej dojrzałości cywilizacyjnej, znajdującej wyraz w poezji i muzyce, kształtując się pod wpływem silnego ponadreligijnego mistyczno-filozoficznego ruchu – sufizmu. Jego największym przedstawicielem był działający w pierwszej połowie XIII wieku perski duchowny, muzyk i poeta – Moulana Dżalaloddin Rumi. Na skutek najazdów mongolskich, jako dziecko wyemigrował wraz z rodzicami z pogranicza persko-tadżyckiego (kraina Chorasanu) do anatolijskiego miasta Konia, które niewiele wcześniej zdobyli Saraceni, pokonując Bizantyjczyków. Jeszcze za życia Rumiego większość mieszkańców miasta stanowili chrześcijanie. A niedaleko na południe i na wschód od Konii znajdowały się granice dwóch państw krzyżowców.
Trudno dziś prześledzić, jakimi dokładnie drogami dotarła suficka poezja mistyczno-miłosna do Prowansji; czy przez bogomiłów i katarów, czy też przez pobliskie państwa saraceńskie do Hiszpanii Jednak jej pokrewieństwo z poezją trubadurów, truwerów i minnesingerów wydaje się jednoznaczne. Wielu spośród trubadurów było uczestnikami wypraw krzyżowych; między nimi tak barwna postać jak Ryszard Lwie Serce (po arabsku qalb el-nimr co jest symbolicznym szyfrem sufi) którego brata Johna oskarżono o konszachty z władzami saraceńskiego Maroka.
Również pierwsza lauda stworzona przez św. Franciszka – Il Cantico del Sole (Pieśń do słońca) której melodia niestety nie zachowała się, zdradza zastanawiające pokrewieństwo z naukami sufickich mistrzów. Wiemy tylko, że św. Franciszek był uczestnikiem V wyprawy krzyżowej, że był przyjęty z honorami przez Sułtana Malika el-Kamila w jego obozie nad brzegami Nilu, pod oblężoną twierdzą Damietty.
Ten sam sułtan 10 lat później, na mocy traktatu z Jafy, przekazuje na okres 10 lat, bez przelewu kropli krwi, upragnioną Jerozolimę przywódcy szóstej wyprawy krzyżowej – cesarzowi Fryderykowi II. Ten europejski władca, wychowany w normańskiej Sycylii pozostającej w kręgu wpływów arabsko-bizantyjskich, po koronowaniu się na króla Jerozolimy organizuje wyrafinowany dwór pełen artystów, muzyków i mędrców. Również pod wrażeniem tych wydarzeń, minnesinger niemiecki Walther von der Vogelweide tworzy swój słynny utwór - Palaestinalied.
Program koncertu:
Kyrie z tropem Rex inmense, Codex Calixtinus, Santiago de Compostela (XII w.)
Codex Calixtinus, biorący swą nazwę od papieża Calixta – inicjatora sporządzenia księgi, zawiera m. in. całość nabożeństw ze śpiewami przeznaczonymi na celebracje uroczystości św. Jakuba w jednym z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych średniowiecznej Europy, Santiago de Compostela
Królu bezmierny, ojcze zbożny, zmiłuj się
Któryś Jakuba oświecił, zmiłuj się
Przez jego modlitwy ocal nas, zmiłuj się
Popule meus, chorał gregoriański
Improperia Wielkiego Piątku, czyli „wyrzuty” czynione przez Boga niewiernemu ludowi, śpiewane w trakcie Adoracji Krzyża. Tekst pochodzenia syryjskiego nawiązuje do apokryfu zwanego księgą Ezdrasza. Już od IV wieku znany był w obrządku gallikańskim, mozarabskim i starorzymskim. Polska pieśń „Ludu, mój ludu cóżem ci uczynił, w czemem zasmucił albo w czem zawinił” jest wiernym tłumaczeniem łacińskiego oryginału. Strofy są poprzedzielane suplikacjami zwanymi trishagionem, przejętym z tradycji bizantyjskiej: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty a Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami”.
Reng abuata, klasyczna kompozycja perska Hassana Kassaia w modusie Shur
Tamrin Dashti, klasyczna kompozycja perska Saba w modusie Shur
Ba man sanama, improwizacja muzyki perskiej w modusie Shur i śpiewany wiersz Dżalaloddina Rumiego
Ze mną ukochany połącz swoje serce
Jeśli zaś zawiodę wtedy mnie potępiaj
Zawładnęła mną miłość przemożna do Boga
Loków Twych cudnych ogniwa w jeden zapleć łańcuch
Muget ir schouwen waz dem meien, Meilied, czyli pieśń majowa minnesingera – Walther von der Vogelweide (ok. 1170-1230)
Spójrzcie, jakie maj niesie nam cuda; czy to kleryk, czy świeckiego stanu – jak też się prowadzi. Krasne usteczka, wstydźcie się, nie śmiejcie się z mojego cierpienia. Cóż to czynisz? Biada, czas tracić na takie żarty, gdy na takich uroczych wargach brak miłości.
Fortz chausa es, Planh czyli lament trubadura prowansalskiego – Gaucelm Faidit (około 1170-1205) na śmierć swojego towarzysza, króla Ryszarda Lwie Serce.
Jest rzeczą okrutną, o której wam opowiem w mojej pieśni największego żalu, który cierpiałem. Lamentuję płacząc nad tym, który był głową i ojcem wszelkich cnot. Wielki Ryszard, król Anglii, którego zasługi były niezliczone, po którym płakali wielcy i mali tego świata, nie żyje. Boże, miej w opiece tego, który zawsze pierwszy spieszył, aby Ci służyć.
Madonna Santa Maria, lauda franciszkańska ze zbioru Laudario di Cortona (XIII w.)
Pani Nasza, Mario Święta zmiłuj się nad nami, grzesznikami i módl się za nas do słodkiego Jezusa abyśmy nie zginęli. Ty która nam ukazujesz drogę i przyjmujesz tych, co się nawracają. Zmiłuj , Ojcze nad nami i odpuść nam nasze grzechy i ześlij nam pokój. Jezu, rozraduj serce moje. Czyńcie pokutę i proście Pana o łaskę zbawienia.
Pishdaramad, improwizacja muzyki perskiej w modusie Shushtari
Oj puszczu ja konyczeńka w sadu, lirnicka pieśń z Ukrainy, pożegnanie z kozakiem wyruszającym na wojnę
Męki ciężkie Jezusa miłego, polska pieśń pasyjna z kancjonału Walentego z Brzozowa (1554r.)
Improwizacja muzyki perskiej w modusie Esfahan
Jhesu Crist, modlitwa ostatniego trubadura z Prowansji – Guiraud Riquier (około 1230-1300)
Jezu Kryste, Synu Boga, zrodzony z Dziewicy, któryś cierpiał Mękę, daj mi łaskę miłości i życie wedle twej woli. Ukazałeś mi prawdziwą drogę Dobrej Nowiny bym nią podążał i nawracał grzeszników.
Nu alrest lebe ich (około 1228) Palaestinalied czyli pieśń o Ziemi Świętej – Walther von der Vogelweide
Dopiero teraz moje życie ma wartość, gdy wypełniły się moje modlitwy i zobaczyłem najwspanialszą ziemię, w której mieszkał Bóg, gdzie działy się cuda, Panna powiła Syna, Pana anielskich zastępów. Gdzie Pan był ochrzczony, zdradzony i poniósł za nas śmierć.
Chrześcijanie, Żydzi i poganie uważają tę Ziemię za swoją, lecz Bóg wie, że jest ona nam przeznaczona.
Morde budam, zende shodam (Martwy byłem, oto żyję) poemat Dżalaloddina Rumiego (XIII w.) i improwizacja
Wykonawcy koncertu - Schola Teatru Węgajty w składzie: Maciej Kaziński, Serhii Petrychenko, Johann Wolfgang Niklaus oraz gościnnie: Mohssen Hosseini i Mohammad Rasouli.
Instrumenty: nej, tar, tombak, daf, lira korbowa, fidel, kemancze, koboz.
SCHOLA TEATRU WĘGAJTY powstała w styczniu 1994 roku i działa w ramach Stowarzyszenia Teatr Węgajty i Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych w Olsztynie. Zespół tworzą śpiewacy, aktorzy, muzycy, plastycy, teatrolodzy i muzykolodzy pochodzący z 6 krajów europejskich. Schola zajmuje się rekonstrukcją średniowiecznych dramatów liturgicznych, prezentacjami muzyczno-teatralnymi, badaniami nad tradycjami śpiewu liturgicznego i sakralnego i antropologią kultury.
Od 1996 roku realizuje projekt International Meetings on „Drama and Liturgy” – Międzynarodowe Spotkania „Dramat i Liturgia”, którego założeniem jest m.in. opracowywanie i wystawianie średniowiecznych dramatów liturgicznych oraz włączanie ich w całoroczny cykl liturgii. Spotkania są próbą stworzenia warunków pozwalających wszystkim zainteresowanym problematyką związków pomiędzy dramatem a liturgią, włączyć się w pracę nad przygotowaniem do wystawienia dramatów liturgicznych w realiach współczesnej liturgii. Wykonywane przez Scholę dramaty liturgiczne można zgrupować w kręgi tematyczne: bożonarodzeniowy – Ordo Stellae, wielkopostny – Planctus Mariae i Ludus Passionis, wielkanocny – Ludus Paschalis, starotestamentowy – Ludus Danielis oraz maryjny Ordo Annuntiatione.
Od szeregu lat Schola prowadzi badania terenowe w formie wypraw i rekonesansów nad tradycja pieśni i obrzędów paraliturgicznych zapoczątkowanych w XIII w. działalnością zakonów żebraczych – franciszkanów i dominikanów, a zachowanych do dziś dzięki działalności bractw śpiewaczych oraz w przekazie ustnym niemal w całej Europie. Programy koncertowe odwołujące się do tej tradycji to: Joculatores Deioraz Kanty i psalmy. Dom Tańca to program tańców instrumentalnych, cykl warsztatów i biesiad tanecznych, wprowadzający świeckie aspekty archaicznych kultur, dopełniając i równoważąc wątki sakralne. Rozwinięcie stanowi koncert Zamek Warmia.
W lutym 2007 roku na zamku w Olsztynie miała miejsce premiera najnowszego dramatu Miracula Sancti Nicolai – Cuda św. Mikołaja.
